اگرچه بی‌اختیاری ادرار در هر سنی مشاهده می‌شود، اما در میان سالمندان شیوع بالاتری دارد؛ از هر پنج فرد بالای 40 سال یک نفر از علائم مثانه بیش‌فعال و تحریک‌پذیر، بی‌اختیاری فوریتی یا تکرر ادرار رنج می‌برد، عده‌ای نیز قبل از رسیدن به سرویس بهداشتی با ترشح کردن ادرار مواجه می‌شوند. همچنین حداقل 50 درصد از ساکنین خانه‌های سالمندان با مشکل بی‌اختیاری روبرو هستند. بی‌اختیاری ادرار بخش متداولی از فرایند بالا رفتن سن است، اما طبیعی و درمان‌ناپذیر نیست و سالمندان نباید فکر کنند که باید تا پایان عمر با این مشکل دست و پنجه نرم کنند. یک متخصص باتجربه می‌تواند تقریباً تمام موارد بی‌اختیاری ادرار در سالمندان را با موفقیت درمان کند.
بی‌اختیاری ادرار در سالمندان علل گوناگونی دارد که از علت ساده و در عین حال متناقض‌نمایی مانند ننوشیدن آب کافی تا عارضه‌هایی جدی‌تر چون التهاب دیواره مثانه متغیر است. بیماری‌های مختلفی منجر به بی‌اختیاری ادرار می‌شود که از آن جمله می‌توان به ام اس و آلزایمر اشاره کرد. بارداری‌های قبلی، زایمان و شروع یائسگی نیز از علل بی‌اختیاری ادرار در بانوان به شمار می‌آید. مشکلات پروستات نیز عمل ادرار کردن در آقایان را مختل می‌کند. حتی نوشیدن قهوه یا چای یا مصرف داروهای تجویزی نیز وضعیت مثانه را وخیم می‌کند. به موازات بالا رفتن سن تغییراتی در بدن رخ می‌دهد که مواجهه با بی‌اختیاری ادرار را محتمل‌تر می‌کند.
انواع
بی اختیاری ادرار در سالمندان به چند نوع تقسیم بندی می‌شود. برخی سالمندان هر از گاه با ترشح ادرار روبرو می‌شوند، حال آن که بقیه به طور مداوم از خروج قطره قطره ادرار رنج می‌برند و عده‌ای نیز کمترین کنترلی بر مثانه و روده ندارند. در ادامه گونه‌های اصلی بی‌اختیاری ادرار را توضیح می‌دهیم.
بی‌اختیاری فوریتی
شایع‌ترین نوع بی‌اختیاری ادرار از نوع فوریتی یعنی حالتی است که ادرار قبل از رسیدن به دستشویی دفع می‌شود. بی اختیاری فوریتی پی‌آمد انقباض‌های غیرارادی مثانه است که بیمار قادر به کنترل آنها نیست. سکته مغزی، زوال عقل، آلزایمر، ام اس، پارکینسون یا آسیب دیدگی منجر به بی‌اختیاری فوریتی یا مثانه تحریک‌پذیر می‌شود. عارضه‌هایی مانند آتروفی کف لگن در بانوان، بزرگ شدن پروستات در آقایان یا یبوست در هر دو گروه منجر به بی‌اختیاری ادراری می‌شود.
بی‌اختیاری استرسی
بی‌اختیاری استرسی پی‌آمد افزایش فشار شکم به حدی است که بر فشار مسدود کننده مثانه غلبه کند. فشار شکم هنگام سرفه کردن، عطسه زدن، خندیدن، بالا رفتن از پلکان یا بلند کردن اشیاء افزایش می‌یابد. عضله‌های مثانه برخی سالمندان آن‌قدر ضعیف می‌شود که حتی هنگام بلند شدن از صندلی نیز ترشح ادرار رخ می‌دهد. بی اختیاری استرسی در میان بانوان به دلیل بارداری و زایمان شیوع بالاتری دارد، به علاوه کاهش استروژن در دوران پس از یائسگی نیز منجر به آتروفی عضلانی و در نتیجه بی‌اختیاری ادرار می‌شود. آقایانی که دچار مشکل بزرگ شدن پروستات هستند یا سابقه درمان سرطان پروستات یا جراحی پروستات دارند نیز با بی‌اختیاری استرسی روبرو می‌شوند.
بی‌اختیاری ناشی از حجم زیاد ادرار
این نوع بی‌اختیاری ادرار به ندرت تشخیص داده می‌شود و در اصل نتیجه این است که مثانه هیچ‌گاه کاملاً تخلیه نمی‌شود. این گروه از بیماران در طول روز بارها حس می‌کنند که باید به دستشویی بروند و غالباً از ترشح مقادیر اندکی از ادرار رنج می‌برند. این عارضه غالباً پی‌آمد انسداد مجرای ادرار یا داشتن مثانه‌ای است که انقباض‌های بسیار ضعیف دارد یا اصلاً توانایی منقبض شدن ندارد. بزرگ شدن پروستات یا آسیب دیدگی ناشی از جراحی پروستات، یبوست، گیر کردن مدفوع و آسیب دیدگی عصبی منتج از سکته مغزی یا دیابت از علل این مشکل به شمار می‌آید.
بی‌اختیاری عملکردی
بی‌اختیاری عملکردی پی‌آمد ناتوانی‌های دیگری است؛ برای مثال اگر بیماری التهابی مفصل (آرتریت) کشیدن زیپ شلوار را دشوار کند یا ناراحتی مفصل ران رفتن به سرویس دستشویی را دشوارتر و طولانی‌تر از حد معمول کند، بی‌اختیاری ادرار از نوع عملکردی رخ می‌دهد. اختلال‌های عصبی، عوارض سکته مغزی، آلزایمر یا ام اس نیز بی‌اختیاری عملکردی را به دنبال دارد. بیمار غالباً ضرورت تخلیه مثانه را حس می‌کند، اما مغزش توانایی نشان دادن واکنش مناسب یا صدور دستور سریع برای رفتن به سرویس بهداشتی را ندارد.
بی‌اختیاری ترکیبی
بیماران از بیش از یک نوع بی‌اختیاری ادراری رنج می‌برند. بی اختیاری ترکیبی معمولاً تلفیقی از نوع فوریتی و استرسی است و بیشتر در بانوان مشاهده می‌شود. بااین حال افراد دچار زوال عقل شدید، پارکینسون، اختلال‌های عصبی یا سابقه سکته مغزی نیز از ترکیبی از بی‌اختیاری‌های فوریتی و عملکردی رنج می‌برند.
تشخیص
- آزمایش ادرار به منظور تشخیص افتراقی و رد احتمال عفونت ادراری یا وجود خون در ادرار انجام می‌شود.
- آزمایش خون به منظور بررسی عملکرد کلیه و اندازه‌گیری میزان کلسیم و قند (گلوکز) خون انجام می‌شود.
- متخصص سابقه پزشکی بیمار را با دقت بررسی می‌کند.
- متخصص بیمار را کاملاً معاینه می‌کند و معایناتی مانند معاینه راست روده و معاینه لگن برای بانوان و معاینه اورولوژی را برای آقایان انجام می‌دهد.
متخصص غالباً از بیمار می‌خواهد که فهرستی از عملکرد مثانه را در جلسه اول یا دوم ارائه دهد. اگر متخصص نتواند با توجه به آزمایش‌های انجام شده تشخیص دقیقی انجام دهد، از یک یا چند مورد از روش‌های تشخیصی زیر بهره می‌گیرد:
- ادرار باقی مانده در مثانه پس از تخلیه: اسکنر دستگاه سونوگرافی یا اولتراسوند پس از ادرار کردن وارد شکم می‌شود تا مثانه را اسکن کند و مقدار ادرار باقی‌مانده را نشان دهد. در روش دیگر سوند در مثانه قرار داده می‌شود تا ادرار باقی مانده را خارج کرده و اندازه‌گیری کند.
- نوار مثانه: متخصص مثانه را با استفاده از سوند پر از آب می‌کند. در این آزمایش فشار مثانه در حالت استراحت، در زمان پر بودن و حین تخلیه اندازه‌گیری می‌شود. متخصص به کمک نوار مثانه آناتومی دستگاه ادراری، توانایی عملکردی و ظرفیت مثانه و همچنین حس بیمار را بررسی می‌کند.
- سیستوگرافی: ماده حاجب (رنگی) از راه سوند در مثانه تزریق می‌شود. سپس عکس‌برداری اشعه ایکس هنگام ادرار کردن انجام می‌شود، که تمام دستگاه ادراری به دلیل وجود حاجب در آن مشخص می‌شود.
- سیستوسکوپی: متخصص به روش سیستوسکوپی می‌تواند کل مثانه را از راه تلسکوپ کوچکی مشاهده کند و ظرفیت، وجود تومور، سنگ یا سرطان مثانه را بررسی کند.
درمان بی‌اختیاری ادرار در سالمندان
درمان بی‌اختیاری ادرار پس از تایید تشخیص به روش‌هایی چون رفتار درمانی، دارو درمانی، وسیله‌ها و جراحی شروع می‌شود. اکثر موارد بی اختیاری ادرار صد در صد به روش‌های غیرجراحی درمان می‌شود.
رفتار درمانی
نخستین درمان بی اختیاری ادرار در سالمندان رفتار درمانی است که غالباً نیز موثر و کارآمد است. آموزش مثانه، دستشویی رفتن بر اساس یک برنامه‌ریزی مشخص، تمرین‌های عضلات کف لگن و مدیریت رژیم غذایی و مصرف مایعات از روش‌های مختلف رفتار درمانی محسوب می‌شود. آموزش مثانه به این منظور انجام می‌شود تا بیمار بتواند زمان بین دو تخلیه مثانه را به تدریج طولانی‌تر کند و ادرار کردن را به تاخیر بیاندازد. روش دیگر آموزش مثانه تخلیه مضاعف است؛ یعنی بیمار پس از ادرار کردن، چند دقیقه صبر می‌کند و سپس دوباره ادرار می‌کند. بیمار به این روش یاد می‌گیرد تا مثانه را به طور کامل تخلیه کند. زمان‌بندی برای دستشویی رفتن نیز به بیمارانی کمک می‌کند که دچار مشکلات حرکتی یا اختلال‌های عصبی هستند. این روش حتی در صورت مسئول بودن فرد دیگر و نظارت وی بر زمان‌بندی نیز مفید خواهد بود. ورزش عضله‌های کف لگن، موسوم به تمرین‌های کگل، ادرار کردن را با تقویت عضله‌ها منظم می‌کند. بیمار معولاً باید این تمرین‌ها را همه روزه چند بار در روز تا پایان عمر انجام دهد تا مجدداً با عود مشکل بی‌اختیاری روبرو نشود.
دارو
داروهای زیر غالباً در کنار رفتار درمانی برای رفع مشکل بی‌اختیاری ادرار تجویز می‌شود:
- داروهای ضد اسپاسم یا آنتی کولینرژیک
- جایگزینی هورمون
- آنتی بیوتیک
وسیله‌های درمانی
- جایگذاری در پیشابراه(مجرای ادرار): بانوان وسیله‌ای مانند تامپون را در میزراه قرار می‌دهند. این وسیله معمولاً هنگام انجام فعالیت‌های دامن‌زننده به بی‌اختیاری به کار برده می‌شود و بیمار آن را هنگام ادرار کردن درمی‌آورد.
- پساری: پساری وسیله‌ای داخل واژنی و شبیه به دیافراگم است که از مثانه حمایت می‌کند. متخصص پساری را در بدن قرار می‌دهد. پساری باید هر سه ماه یک بار خارج شود، بررسی و تمیز شود.
جراحی
جراحی یکی از روش‌های درمان بی‌اختیاری ادرار در سالمندان است که معمولاً فقط در صورت بی‌نتیجه بودن دیگر روش‌های درمانی انجام می‌شود. متداول‌ترین عمل‌های جراحی درمان بی‌اختیاری ادرار عبارت است از:
- روش sling برای بانوان کاربرد دارد. بافت شکم یا مواد سنتزی زیر میزراه قرار داده می‌شود تا از آن حمایت شود.
- برای آقایان و گاهی بانوان دچار بی‌اختیاری استرسی از اسفنکتر ادراری مصنوعی استفاده می‌شود که اطراف گردن مثانه قرار داده می‌شود. این وسیله دوناتی شکل مملو از مایع اسفنکتر را بسته نگه می‌دارد و آن را به دریچه کار گذاشته شده در بیضه‌ها یا لایبا متصل می‌کند. بیمار باید برای ادرار کردن دریچه را دو بار فشار دهد و مثانه را تخلیه کند.
- تحریک کننده عصب خارجی: این دستگاه در شکم قرار داده می‌شود و با سیم به عصب مربوط به عملکرد مثانه متصل می‌شود. این عمل به ندرت و تقریباً بر روی نیم درصد از بیماران انجام می‌شود. تکانه‌های الکتریکی منتقل شده از دستگاه عصب را به فعالیت وادار می‌کند و به عملکرد مثانه کمک می‌کند.
